کولبری در غرب ایران پدیده‌ای قدیمی است اما در سال‌های اخیر با افزایش بیکاری و فقر در مناطق مرزی، تبدیل به تنها راه زنده ماندن برای هزاران نفر شده است. آمار رسمی روشنی از شمار کولبران وجود ندارد اما نهادهای حقوق بشری تخمین می‌زنند بیش از ۷۰ هزار نفر در استان‌های کردستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی به نوعی درگیر این شغل هستند. بسیاری از آن‌ها جوانانی هستند که یا تحصیل کرده‌اند یا هیچ فرصت شغلی دیگری ندارند.
مسیرهایی که کولبران از آن عبور می‌کنند اغلب در ارتفاعات و شرایط سخت جوی قرار دارد. در زمستان دمای هوا به زیر منفی ۱۰ درجه می‌رسد و کولبران ساعت‌ها بارهای سنگین را بر شانه‌هایشان حمل می‌کنند. سقوط از صخره، بهمن، سرمازدگی و تیراندازی نیروهای مرزبانی از مهم‌ترین خطرات این کار است.
بر اساس داده‌های سازمان حقوق بشری کردپا، از سال ۲۰۱۲ تا اکتبر ۲۰۲۵، دست‌کم ۲۵۷۴ کولبر در مناطق مرزی کردستان ایران کشته یا زخمی شده‌اند که از این میان ۶۵۶ نفر جان باخته و ۱۹۱۸ نفر زخمی شده‌اند. این آمار نشان می‌دهد از ابتدای دهه ۲۰۱۰ روند شمار کولبران قربانی و زخمی به‌طور کلی صعودی بوده و در سال‌های پایانی این دوره، به‌ویژه میان سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۴، به بالاترین سطح خود رسیده است.
از نظر کارشناسان اقتصادی، کولبری محصول مستقیم فقر ساختاری و تبعیض منطقه‌ای است. استان‌های مرزی غرب ایران از بالاترین نرخ بیکاری و پایین‌ترین سطح توسعه برخوردارند. کارخانه و فرصت شغلی وجود ندارد و بسیاری از پروژه‌های عمرانی در این مناطق سال‌هاست نیمه‌کاره مانده است. در چنین شرایطی، کولبری تنها منبع درآمد برای هزاران خانواده است.
اوین مصطفی‌زاده ، سخنگوی آژانس خبری کردپا در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید: «روند برخورد با کولبران طی ۱۴ سال گذشته صعودی و سیستماتیک بوده است. سال ۲۰۲۳ بیشترین موارد کشته و زخمی‌شدن کولبران ثبت شده و کاهش نسبی آمار در سال ۲۰۲۵ به معنای بهبود شرایط نیست. این کاهش فقط به دلیل نظامی‌سازی مرزها و مسدود شدن مسیرهای سنتی است و کولبران برای گذر از مرز ناچارند مسیرهای خطرناک‌تری را انتخاب کنند.»
او می‌گوید: «کولبری یک انتخاب نیست، یک اجبار است و تا زمانی که ساختارها تغییر نکند، این اجبار باقی می‌ماند.»
«کار دیگه‌ای ندارم. یا باید کول بکشم یا نان بچه‌هایم را نداشته باشم.» این را آوات می‌گوید، درست پیش از آنکه بار ۹۰ کیلویی‌اش را روی دوش بگذارد. او سال‌هاست در سرمای کوه‌های مرزی، از مسیرهای ناهموار عبور می‌کند تا چند بسته سیگار، پارچه یا لوازم خانگی را از آن سوی مرز وارد ایران کند و در مقابل، دستمزدی بین ۳ تا ۶ میلیون تومان برای هر بار حمل دریافت کند.
چهار سال پیش در مهر ۱۴۰۰، ژیان علیپور، کولبر ۳۲ ساله و پدر دو کودک، با شلیک مستقیم نیروهای مرزبانی در سردشت کشته شد. از آن زمان، گروهی از خانواده‌های کولبران و فعالان مدنی ۲۲ مهر را “روز کولبر” نامگذاری کرده‌اند. آن‌ها می‌گویند این روز، نماد دادخواهی قربانیان مرز و یادآور خشونتی است که سال‌ها بر کولبران تحمیل شده است.
